The menstrual bicycle

Stel dat je traint voor een specifiek doel. Een toertocht, een tijdrit of een andere sportprestatie. Als je dit een beetje serieus aanpakt, zorg je voor de optimale voorbereiding: Een slim trainingsschema, de juiste voeding en voldoende slaap, bijvoorbeeld. Stel nu dat je menstrueert, en te maken hebt met maandelijkse hormoonschommelingen. Zou het zin hebben om in je voorbereiding ook rekening te houden met je menstruatiecyclus?

Een opfriscursus biologie

Op basis van twee geslachtshormonen, oestrogeen en progesteron, kan een normale menstruatiecyclus in drie fases worden verdeeld*. In de eerste fase – de vroege folliculaire fase, waarin de menstruatie optreedt – zijn de concentraties van beide hormonen in het bloed laag. In de tweede week – de late folliculaire fase – stijgt de oestrogeenconcentratie. Na de ovulatie – in de luteale fase – stijgt zowel de progesteron- en oestrogeenconcentratie. De wisselwerking van de hormonen zorgt voor de rijping van eicellen en het voorbereiden van het lichaam/de baarmoeder op een mogelijke zwangerschap. Oestrogeen en progesteron hebben daarnaast ook invloed op verschillende processen in het lichaam, o.a. de energiehuishouding  (Oosthuyse en Bosch, 2010), waardoor ze (indirect) ook invloed kunnen hebben op sportprestaties. De werking van deze twee hormonen is echter complex, want ze beïnvloeden tevens elkaar. Het is dan ook niet verrassend dat tot voor kort vrouwen de minderheid vormden in onderzoekspopulaties in de sport- en bewegingsgeneeskunde (Costello et al., 2014), terwijl wetenschappelijk bewijs over bijvoorbeeld trainingsleer en diëtiek wel gewoon op vrouwen werd toegepast. Het onderzoek dat met vrouwelijke atleten werd gedaan, beperkte zich meestal tot de vroege folliculaire fase, om de invloed van hormonen te minimaliseren (Oosthuyse en Bosch, 2010).

Spelen hormonen daadwerkelijk een rol?

In 2016 luidde Georgie Bruinvels de noodklok: Er werd te weinig onderzoek gedaan naar het effect van vrouwelijke hormonen op sportprestaties (Bruinvels et al., 2016a). Eerder had zij samen met andere wetenschappers al laten zien dat de menstruatie van vrouwen (een negatieve) invloed heeft op sportprestaties (Bruinvel et al. 2016b). Gelukkig neemt het aantal wetenschappelijke studies naar vrouwelijke sporters toe. In een recenter literatuuronderzoek hebben wetenschappers zoveel mogelijk studies naast elkaar gelegd om te kijken wat het effect is van de menstruatiecyclus op sportprestaties. Ze keken zowel naar duur- als krachtsporters en includeerden alleen de data van vrouwen die een natuurlijke menstruatiecyclus hadden (geen gebruik van hormonale anticonceptie, e.d.). Op basis van 78 studies concludeerden ze voorzichtig dat sportprestaties verminderd kunnen zijn tijdens de vroege folliculaire fase, in vergelijking met de andere fases. Ze zagen echter grote verschillen tussen de studies en ook de kwaliteit van de meeste studies was laag**. De wetenschappers bevalen daarom een meer gepersonaliseerde aanpak aan (McNulty et al., 2020).

Ontdek je eigen cyclus

Dat het effect van de menstruatiecyclus op sportprestaties heel persoonlijk is, wordt versterkt door de anekdote dat Leontien van Moorsel haar werelduurrecordpoging plande tijdens haar menstruatie (Trouw, 1 oktober 2003). In tegenstelling tot vrouwen die juist last hebben van hun menstruatie tijdens het sporten, beweerde Leontien dat de pijngrens van haar benen in die periode juist hoger lag. Als je wil weten of je menstruatiecyclus daadwerkelijk effect heeft op je sportprestaties, zou het dus een idee kunnen zijn om hier een persoonlijk experiment van te maken (n=1!). Dit is overigens niet alleen nuttig voor natuurlijk menstruerende vrouwen, maar ook voor vrouwen die aan de pil zijn en een meer kunstmatige cyclus hebben. Op welke dagen voel je je minder fit – of juist sterker? Je kunt dit bijhouden in een dagboek, maar er zijn ook speciale apps voor. Zo heeft Garmin tegenwoordig de functie om je cyclus en symptomen per dag op te slaan. Daarnaast lanceerde wetenschapper Georgie Bruinvels, een belangrijke pionier in dit veld, twee jaar geleden de app FitrWoman. Hier kun je je cyclus bijhouden en krijg je per fase nuttige adviezen op het gebied van training en voeding. Wil je bijdragen aan onderzoek naar het effect van vrouwelijke hormonen op sportprestaties? Er zijn in Nederland momenteel verschillende onderzoeken gaande, waarvan we de ontwikkelingen op de voet proberen te volgen. We houden je op de hoogte!

Conclusie

De werking van vrouwelijke hormonen en hun effect op sportprestaties zijn erg complex. De resultaten reeds beschikbare onderzoeken is niet eenduidig. Dit is deels te verklaren door de lage kwaliteit van de studies, wat weer te maken heeft met de complexiteit van het onderwerp. Een gepersonaliseerde aanpak lijkt daarom voorlopig de beste manier.

* Dit is één van de manieren om een cyclus in te delen, maar hier zijn wetenschappers het niet over eens. Je kunt je voorstellen dat door verschillen in naamgeving en indeling van deze fases, het vergelijken van wetenschappelijke studies onderling lastiger maakt. Janneke schreef in een eerder blog al over andere obstakels die komen kijken bij het uitvoeren van studies naar vrouwelijke hormonen.

Meer lezen?

Oosthuyse, T. & Bosch, A. N. (2010) The effect of the menstrual cycle on exercise metabolism: implications for exercise performance in eumenorrhoeic women, Sports Med. 40, 207-27. Review over de mechanismen waarmee oestrogeen en progesteron sportprestaties zouden kunnen verhogen.

Costello, J. T., Bieuzen, F. & Bleakley, C. M. (2014) Where are all the female participants in Sports and Exercise Medicine research?, Eur J Sport Sci. 14, 847-51. Artikel over de minderheid van vrouwen in onderzoek naar sport- en bewegingswetenschappen.

Bruinvels, G., Burden, R. J., McGregor, A. J., Ackerman, K. E., Dooley, M., Richards, T. & Pedlar, C. (2016a) Sport, exercise and the menstrual cycle: where is the research?, Br J Sports Med. 6, 2016-096279. Artikel over het gebrek aan bewijs over het effect van de menstruatiecyclus op sportprestaties.

Bruinvels, G., Burden, R., Brown, N., Richards, T. & Pedlar, C. (2016b) The Prevalence and Impact of Heavy Menstrual Bleeding (Menorrhagia) in Elite and Non-Elite Athletes, PLoS One. 11, e0149881. Onderzoek naar het voorkomen en de impact van hevige menstruele bloedingen in amateur- en topsportsters.

McNulty, K.L., Elliott-Sale, K.J., Dolan, E. et al. The Effects of Menstrual Cycle Phase on Exercise Performance in Eumenorrheic Women: A Systematic Review and Meta-Analysis. Sports Med 50, 1813–1827 (2020). Systematische review over het effect van de verschillende fasen van de menstruele cyclus op sportprestaties.

Graat, John. Van Moorsel ongesteld, ‘dus super’, Trouw, 1 oktober 2003. Artikel over de werelduurrecordpoging van (oud-)wielrenster Leontien van Moorsel.